Rys historyczny
Nazwa cmentarz wywodzi się z języka łacińskiego cimetrium. a oznacza <miejsce spokoju>, <spoczynku>, <miejsce grzebania zmarłych>; lokum podziemne to katakumby, a w kościele krypta. Prawo rzymskie dwunastu tablic około 451 r. przed Chrystusem nakazywało zakładanie cmentarzy poza obrębem miasta, uznawano je za miejsca święte i nietykalne. Chrześcijanie przyjmowali zwyczaje środowisk, w których żyli, także grzebanie zmarłych, jeszcze w II wieku grzebali swych zmarłych na cmentarzach obok pogan, we wspólnych grobowcach rodzinnych. Cmentarze chrześcijańskie powstawały obok działek pogańskich, których właściciele przekazywali je wyzwoleńcom, należącym w znacznej mierze do gmin chrześcijańskich. I tak uzyskiwano prawo własności w obrębie cmentarza już w początkach III w. Cmentarze obsługiwali kapłani, których obecność i modlitwa wystarczała, by grób uważano za konsekrowany1.
O wyglądzie cmentarzy decydowały przede wszystkim kształt i forma grobów oraz budowane nad nimi mauzolea i bazyliki, zwane cmentarnymi. Zakładania cmentarzy w miastach często zakazywali cesarze bizantyjscy, na Wschodzie zniósł go dopiero cesarz Leon VI Filozof (zm. 912 r.), a na Zachodzie synod w Bardzie w 536 r., który pozwalał chować zmarłych obok murów kościelnych, na zewnątrz i wewnątrz miasta. W ten sposób zaczęły powstawać cmentarze przykościelne. Od IX w. przyjął się zwyczaj grzebania zmarłych w kościołach, najpierw cesarzy i biskupów, a z czasem także innych bardziej zasłużonych dostojników kościelnych i świeckich, na zewnątrz zaś chowano wszystkich innych wiernych. Toteż z czasem groby okalały całą budowlę kościelną, dlatego dziedziniec kościoła często nazywano cmentarzem.
Nekropolie mazurskie
Na Mazurach pierwsze cmentarze zakładano przy kościołach. Bardziej zacnych mieszkańców i zasłużonych chowano w kościele, a w późniejszych wiekach (XVII w.) także wokół kościoła. Ale zarówno w kościele parafialnym, jak i na cmentarzu przykościelnym grzebano w zasadzie tylko ludność niemieckojęzyczną, ludność polskojęzyczna znajdowała miejsce pochówku na cmentarzu polnym poza kościołem2. W zasadzie cmentarze były tylko w tych wsiach, w których były świątynie. Wszyscy mieszkańcy mieli obowiązek grzebać tam swoich zmarłych. Jednak parafie mazurskie miały inną specyfikę niż inne rejony Prus. Przede wszystkim obszar parafii był rozległy, więc wiele miejscowości oddalonych od kościoła parafialnego dzieliło sporo kilometrów, nawet i 40 km. W tej sytuacji trudno się dziwić, że Mazurzy, grzebiąc swoich bliskich, korzystali z innych miejsc pochówku. Daniel Arnold w historii o Prusach wspomina w 1769 r., że zmarłych chowano według dawnej tradycji. Wierni chowali swoich zmarłych na cmentarzach w swoich wioskach. Każda miejscowość miała własny cmentarz, a przy większych majątkach były nawet małe cmentarze rodzinne. Najczęściej cmentarze rodowe lokalizowano na niewielkich wzgórzach niedaleko domu.
Cmentarze wiejskie natomiast lokowano w odległości kilkuset metrów od wsi. Krewni zmarłych w ten sposób oszczędzali sobie drogi i opłat pobieranych na cmentarzach przykościelnych. Władzom cmentarze te przeszkadzały, ponieważ pozbawiały proboszczów wpływów z opłat na cmentarzu kościelnym. Toteż władze wydały rozporządzenie w 1749 r., że wszystkie osoby grzebane na cmentarzach wiejskich na terenie parafii mają być zgłaszane proboszczowi i rejestrowane w księdze kościelnej. Pozostawiono Mazurom ich cmentarze, jednak w 1752 r. ukazało się nowe rozporządzenie, które zakazywało zakładanie nowych cmentarzy3. W 1786 r. władze zwierzchnie wydały restrykcyjne zarządzenie, w którym zabraniały grzebania zmarłych wokół kościoła4.
Mojtyńskie cmentarzysko z czasów rzymskich
Na terenie wsi Mojtyny na początku XX w. dokonano wspaniałego odkrycia. W czasie prac archeologicznych, które od 19 do 29 marca 1904 r. prowadzili archeolodzy z Królewca, odkryto cmentarzysko z czasów rzymskich, z okresu starożytnego historyka Ptolemeusza (II w. po Chr.). Cmentarz znajdował się kilkaset metrów od grodziska pruskiego, na skraju lasu w kierunku jeziora Mokrego. Prace wykopaliskowe prowadzono w czasie, kiedy ziemia była jeszcze zmarznięta. Dzięki czemu piaszczysta gleba nie osypywała się na urny. Ale, jak wspomina jeden z badaczy, prowadzone badania natknęły się na inne przeszkody. Otóż na stanowisku archeologicznym było mnóstwo korzeni drzew, które były powodem dużych zmian na cmentarzysku: zniszczyły dużo urn, a zarazem utrudniały wydobycie tych zachowanych w dobrym stanie5. W trakcie prac znaleziono cenny okaz miecza jednosiecznego oraz żelazny dzwonek, najprawdopodobniej pochodzący z państwa rzymskiego.
Biżuteria, ozdoby stroju z cmentarzyska rzymskiego w Mojtynach.
W kilku grobach znaleziono także przedmioty ze srebra, paciorki ze złotą wkładką i wisiorki z bursztynu. Interesującym znaleziskiem była mała sprzączka dziecięca. Znaleziono także monety z brązu i srebra pochodzące z II i III w. po Chr.6. Na podstawie odkryć archeologicznych należy sądzić, że istniała tu osada, zamieszkała przez jedno z plemion Galindów, którzy mieli tu własny cmentarz.
Zapinki brązowe z cmentarzyska rzymskiego w Mojtynach.
Po pierwszej lokacji wsi (przed 1450 r.), zapewne powstał także cmentarz. Do reformacji w 1525 r. służył on wspólnocie katolickiej, a od 1525 r. – wyznawcom Kościoła ewangelickiego. Najprawdopodobniej najstarsza część owego cmentarza (XV –XVIII w.) znajdowała się w miejscu późniejszej żwirowni. Dziś o tym miejscu świadczą tylko doły, przed ewangelickim cmentarzem w lesie, porosłe sosnami. Pamięta to miejsce Gustaw Abramzik7, który jako młody chłopak widział, jak w czasie wybierania żwiru natrafiano na szkielety ludzkie. Z czasem nowe groby umieszczano w kierunku południowo-wschodnim, co spowodowało powstanie na początku XIX wieku nowej części cmentarza. W latach trzydziestych XX wieku nowy cmentarz ogrodzono siatką, a nad wejściem umieszczono napis: „Tu spoczywają w spokoju”8.
G. Abramzik opowiada, że było to miejsce często odwiedzane przez mieszkańców Mojtyn. A leżą na nim zmarli z rodzin Blocha, Sendera, Skala, Gröniza, Lumy, Jewskiego, Willana, Loscha oraz Skala i jego krewnych wraz z dziadkiem9.
Księga zmarłych z 1902 r.
W zachowanej Księdze zmarłych10 z 1902 r. odnajdujemy osiem osób pochowanych w tym czasie na cmentarzu mojtyńskim.
Byli to:
Michael Podlasch, zmarł 5 stycznia 1902 r. urodził się w Cierzpiętach. Ojcem jego był Johann z mama Carolina z domy Falkenau11.
Louise Gembala, urodziła się w Mojtynach. Zmarła 8 lutego. Ojciec rolnik Andreas, matka Louise z domu Schnittka12.
Robert Heinrich Will, urodził się w Mojtynach i całe swe życie spędził w tej miejscowości. Zmarł także w Mojtynach 15 lutego 1902 r. Ojcem jego był Johann, matka Amalie z domu Pokorska. Żył 5 miesięcy13.
Anna Totzek, żona Gottlieba Totzka, córka Wilhelminy z domu Krakau, zmarła 11 kwietnia14.
Lousie Will, zmarła mając 78 lat, 27 maja 1902 r., Po ślubie z Carolem Will przeprowadziła się do Mojtyn. Urodziła się w Prusinowie i tam też spędziła swoje dzieciństwo i młodzieńcze lata. Rodzicami jej byli Michael Ammitch i Maria z domu Lammek15.
Otto Sender, zmarł mając 8 miesięcy, 28 maja. Rodzicami jego byli Johann Sender i Maria z domu Bloch – pochodząca z Mojtyn16.
Emil Sachs, zmarł po 6 tygodniach, 29 maja 1902 r. Ojcem jego był Emil Sachs a mamą Amalie z domu Pallasch17.
Anna Słaby, umarła przy porodzie 6 czerwca. Ojcem jej był Wilhelm a mama Heinritte z domu Helnning18.
Zachowane pomniki zmarłych mieszkańców na cmentarzu w Mojtynach
| Lp. | Imię i nazwisko | Data urodzenia | Data śmierci | Miejsce spoczynku |
| 1. | Robert Kientopf | 4 .10. 1877 r. | 27 .04. 1953 r. | Mojtyny |
| 2. | Michał Pallasch | 26 .01. 1857 r. | 8 .03. 1914 r. | Mojtyny |
| 3 | Jan Will | 7 .06. 1855 r. | 22 .12. 1936 r. | Mojtyny |
| 4 | Rudolf Will | 14 .02. 1891 r. | 23 .04. 1940 r. | Mojtyny |
| 5 | Michał Blask | 16 .10. 1862 r. | 29 .05. 1900 r. | Mojtyny |
| 6 | Maria Blask | 16 .09. 1899 r. | 27 .04. 1900 r. | Mojtyny |
Zachowane płyty nagrobne na cmentarzu w Mojtynach (2005 r.)
Ostatni pogrzeb odbył się w połowie lat pięćdziesiątych XX w. Obecnie cmentarz jest już nieczynny. Gdy się idzie obok drogą, trudno się domyślić, że w tym miejscu był kiedyś cmentarz, tak jest zarośnięty drzewami i krzewami.
W przedsionku kościoła w Nawiadach wmurowano na ścianie pamiątkową tablicę upamiętniającą bohaterskich żołnierzy z czasów I wojny światowej z parafii nawiadzkiej. Na ścianie po obu stronach tablicy umieszczono imiona i nazwiska mieszkańców parafii, którzy zginęli w czasie działań wojennych w latach 1914 – 1918 na różnych frontach. Z tej parafii w czasie działań wojennych zginęło 188 żołnierzy. Mieszkańcy Niemiec, oraz władze państwowe i kościelne przywiązywały dużą wagę do tego, by bohaterów otoczyć należytą pamięcią i modlitwą. Poza tym przed kościołem ustawiono potężny głaz, który jest upamiętnieniem ich krwawej ofiary. Zginęli też mieszkańcy Mojtyn: Karl Kloß (1 .02. 1915 r.), Karl Lumma (24 .03. 1916 r.), Gustaw Natzkowski (14 .04. 1917 r.), Gustaw Waschke (8 .08. 1918 r.), Hein Willan (20.09. 1918 r.) i Franz Ratkowski (28 .09. 1918 r.).
Główne wejście na cmentarz w Mojtynach (2005 r.)
Do sołectwa od końca XIX w. należała Uklanka. Mała osada lokowana w 1564 r. Nie są znane jednak żadne przekazy o istnieniu cmentarza w XVI w. Najstarsze zachowane groby pochodzą dopiero z końca XIX w. Cmentarz położony jest na wzgórzu, nieopodal dawnego młyna, który był własnością rodu Burdinskich. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku płyty nagrobne zostały zdewastowane. Dziś można się tylko domyślać, że istniał tu mały cmentarz.
Pogrzeby mojtynian po II wojnie światowej
Zmarłych wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego mieszkańcy Mojtyn po II wojnie światowej grzebali najczęściej na cmentarzu parafialnym w Pieckach. Taki stan rzeczy trwał do połowy lat osiemdziesiątych XX w. Od powstania cmentarza komunalnego w Nawiadach w 1983 r., większość zmarłych mieszkańców Mojtyn grzebana jest na cmentarzu nawiadzkim19. Po przekazaniu cmentarza na użytek parafii rzymskokatolickiej w Nawiadach ks. T. Bałtruszewicz w ogłoszeniach zwrócił się z prośbą, by od tej chwili grzebano naszych zmarłych na tym cmentarzu. „W związku z tym proszę panów sołtysów o wyznaczenie do pracy przy cmentarzu przynajmniej 3 osoby”20. Z Mojtyn w pracy porządkowej na cmentarzu nawiadzkim uczestniczyły dwie osoby21, w kolejną sobotę także dwie osoby22. Nieliczni są grzebani w Pieckach albo wywożeni w rodzinne strony. Chociaż już dziś praktycznie wszyscy chowani są na cmentarzu komunalnym w Nawiadach.
Zmarli mieszkańcy Mojtyn po 1945 r23.
| Lp. | Imię i nazwisko | Data urodzenia | Data śmierci | Miejsce spoczynku |
| 1. | Jan Wróbel | 26 .06. 1918 r. | 31 .05. 2003 r. | Nawiady |
| 2. | Maria Matwiszyn | 2 .07. 1904 r. | 5 .07. 1990 r. | Nawiady |
| 3. | Stanisław Domurad | 27 .08. 1931 r. | 18 .05. 2001 r. | Nawiady |
| 4. | Konstanty Sadłowski | 8 .02. 1932 r. | 20 .07. 1986 r. | Nawiady |
| 5. | Stanisława Parzych | 24 .02. 1919 r. | 16 .04. 1992 r. | Nawiady |
| 6. | Władysław Parzych | 27 .07. 1911 r. | 22 .06. 1988 r. | Nawiady |
| 7. | Zacharczyk Franciszek | 8 .10. 1900 r. | 1 .01. 1979 r. | Piecki |
| 8. | Zacharczykowa | Piecki | ||
| 9. | Czesław Kamiński | 3 .02. 1928 r. | 29 .10. 1997 r, | Nawiady |
| 10. | Feliksa Helena Wiącek | 29 .07. 1900 r. | 13 .07. 1990 r. | Nawiady |
| 11. | Marianna Wiącek | 30 .04. 1939 r. | 3 .12. 2004 r. | Nawiady |
| 12. | Żyjewska | |||
| 13. | Henryk Sienicki | 2 .08. 1922 r. | 24 .06. 1981 r. | Piecki |
| 14. | Marianna Tchórzewska | 25 .12. 1901 r. | 14 .04. 1989 r. | Nawiady |
| 15. | Stanisław Załęski | 3 .01. 1943 r. | 5 .10. 1984 r. | Nawiady |
| 16. | Edward Skonieczny | 29 .11. 1958 r. | 17 .10 1984 r. | Nawiady |
| 17. | Stanisław Skonieczny | 5 .01. 1927 r. | 15 .05. 1991 | Nawiady |
| 18. | Koiszewscy Eugeniusz | Nawiady | ||
| 19. | Eugeniusz Koiszewski | 06 .09. 1932 r. | 24 .01. 2003 r. | Nawiady |
| 20. | Marianna Wiącek | |||
| 21. | Bronisława Tchurzewska | 30 .11. 1925 r. | 9 .10. 1994 r. | Nawiady |
| 22. | Halina Tchórzewska | Piecki | ||
| 23. | Stanisław Tchórzewski | |||
| 24. | Marianna Gałązkowa | Piecki | ||
| 25. | Walenty Urbaniak | 28 .01. 1883 r. | 1 .01. 1967 r. | Piecki |
| 26. | Bolesław Serowik | 14 .12. 1901 r. | 27 .07. 1969 r. | Piecki |
| 27. | Franciszka Serowik | 11 .03. 1911 r. | 25 .02. 1999 r. | ? |
| 28. | Aleksander Godziuk | 13 .05. 1978 r. | 21 .09. 1997 r. | Mrągowo |
| 29. | Marianna Zaniewska (Zaniwscy) | 8 .06. 1904 r. | 20 .05. 1984 r. | Piecki |
| 30. | Marianna Zaniewska (Bielawni) | 24 .07. 1908 r. | 17 .10. 1985 r. | Piecki |
| 31. | Kopcych | |||
| 32. | Kopcych | |||
| 33. | Andrzej Ksepka | 18 .03. 1971 r. | 21 .10. 1994 r. | Nawiady |
| 34. | Anna Śliwińska | 48 lat | 12 .06. 1948 r. | Piecki |
| 35. | Tomasz Lewicki | 25.11. 1862 r. | 6.12. 1949 r. | Piecki |
| 36. | Stanisław Żyjewski | 75 lat | 1 .01. 1951 r. | Piecki |
| 37. | Mieczysław Zacharczyk | 31.01. 1957 r. | 2 .02. 1957 r. | Piecki |
| 38. | Stefania Stolarz | 1898 | 10 .06. 1959 r. | Piecki |
| 39. | Henryk Zacharczyk | 11 .07. 1943 r. | 11 .07. 1959 r. | Piecki |
| 40. | Aleksander Majkowski | 64 lata | 20. 12. 1964 r. | Piecki |
| 41. | Jan Koiszewski | 7.04. 1890 r. | 12 .09. 1965 r. | Piecki |
| 42. | Michał Wiącek | 89 lat | 7 .03. 1966 r. | Piecki |
| 43. | Stanisław Gałązka | 22.06. 1907 r. | 21 .03. 1968 r. | Piecki |
| 44. | Maria Koiszewski | 22 .04. 1998 r. | 21 .10. 1968 r. | Piecki |
| 45. | Anastazja Czyżewska | 2 .03. 1907 r. | 6 .11. 1972 r. | Piecki |
| 46. | Stanisław Trzciński | 21 .12. 1901. r. | 6.06. 1976 r. | Piecki |
| 47. | Czesława Sienicka | Lipowina | ||
| 48. | Żyjewski Bolesław | |||
| 49. | Bielawny Zygmunt | 17.04. 1935 r. | 13 .01. 2010 r. | Piecki |
| 50. | Bielawna Jadwiga | 18.06. 1937 r. | 01. 01. 2011 r. | Piecki |
Zakończenie
Mieszkańcy Mojtyn uczestniczyli w zmianach wyznaniowych, jakie dokonywały się w całych Prusach Wschodnich, i doświadczali ich. Przed chrystianizacją, którą zapoczątkował zakon krzyżacki, mieszkańcy osady pruskiej byli wyznawcami wierzeń pogańskich. Z chwilą przybycia nowych osadników po nadaniu pierwszego aktu lokacyjnego rozpoczął się powolny proces chrystianizacji. Ludność przyjmująca chrzest stawała się wyznawcami Kościoła rzymskokatolickiego. Proces ten trwał do reformacji w 1525 r. Zmiana wyznaniowa mieszkańców nastąpiła w wyniku reformacji. Nowe wyznanie powoli, ale skutecznie zmieniało oblicze religijne mieszkańców. Z początkiem XX w. do Mojtyn przywędrował ruch gromadkarski, który ożywił religijność protestancką. W wyniku II wojny światowej nastąpiła kolejna zmiana wyznaniowa. Wraz z wymianą narodowościową, powoli, bo w ciągu 20 lat wyznawcy Kościoła ewangelicko-augsburskiego ustąpili miejsca wyznawcom Kościoła rzymskokatolickiego. Taki stan rzeczy trwa do dnia dzisiejszego. Prawie w stu procentach mieszkańcy Mojtyn są wyznawcami Kościoła rzymskokatolickiego.
Ks. K. Bielawny
Przypisy:
1 Tertualian, De anima 29, PL 742, 782.
2 Por. A. Kossert, Mazury. Zapomniane południe Prus Wschodnich, Warszawa 2004, s. 89 – 90.
3 Tamże, s. 90.
4 J. Judziński, Z dziejów Mrągowa, w: Mragowo. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1975, s. 86.
5 W. E. Bader, Vorgeschichtliches aus Moythienen, SH 1984, s. 26 – 27.
6 Por. K. Templin, Unsere masurische, s. 96 – 106; W. Ziemlińska-Odojowa, Starożytność i wczesne średniowiecze, w: Mrągowo, s. 55 – 60.
7 Jego rodzina mieszka w Mojtynach od 1909 r.. Urodził się w 1937 r.
8 Obecnie napisu już nie ma, a brama jest skorodowana i bardzo podniszczona.
9 Relacja ustna Gustava Abramzika.
10 APO, Urząd Stanu Cywilnego w Nawiadach, Księga zmarłych z 1902 r.
11 Tamże, s. 2.
12 Tamże, s. 12.
13 Tamże, s. 15.
14 Tamże, s. 34.
15 Tamże, s. 52.
16 Tamże, s. 53.
17 Tamże, s. 57.
18 Tamże, s. 62.
19 APN, OPN z 1983 r., s. 25.
20 Tamże.
21 Tamże, s. 26.
22 Tamże, s. 27.
23 APN, Księga zmarłych z lat 1983 – 2004; APP, Księga zmarłych z lat 1946 –1988.